TÓM TẮT:
Trong những năm gần đây, phát triển du lịch đại chúng nói chung và du lịch dựa vào cộng đồng nói riêng tại các tỉnh tiểu vùng Tây Bắc đang thu hút sự quan tâm của Nhà nước và các cơ quan ban ngành cũng như các doanh nghiệp. Với mong muốn tìm hiểu, đánh giá nhận thức của người dân địa phương trong phát triển du lịch dựa vào cộng đồng theo hướng bền vững trước những thay đổi về đời sống kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường sinh thái. Nghiên cứu đã sử dụng một phương pháp tiếp cận dựa trên lý thuyết nền tảng về phát triển bền vững để phân tích các thông tin thu thập được từ 20 cuộc phỏng vấn bán cấu trúc với người dân địa phương tại tám điểm du lịch cộng đồng, xoay quanh 2 nội dung nghiên cứu là nhận thức của ngươi dân về phát triển bền vững và những mong muốn của người dân trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững. Qua đó, nghiên cứu đưa ra những nhận định, trao đổi và thảo luận xoay quanh hai nội dung này.
1. GIỚI THIỆU
1.1. Sự cần thiết của nghiên cứu
Du lịch dựa vào cộng đồng là loại hình du lịch trong đó có sự tham gia của người dân địa phương từ khâu xây dựng, lập kế hoạch đến triển khai thực hiện và kiểm tra giám sát các hoạt động du lịch. Loại hình du lịch này không chỉ tạo ra những lợi ích cho người dân địa phương trong phát triển kinh tế, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, phong tục tập quán truyền thống cũng như giữ gìn bảo vệ môi trường sinh thái, mà còn tạo điều kiện để khách du lịch tham quan nâng cao nhận thức và tìm hiểu về cuộc của người dân bản địa. Một số loại hình du lịch thích hợp cho du lịch dựa vào cộng đồng như du lịch sinh thái; du lịch văn hóa, làng nghề; nông nghiệp, nông thôn, trong đó cộng đồng là chủ sở hữu và kiểm soát các hoạt động du lịch.
Tiểu vùng Tây Bắc gồm bốn tỉnh là Hòa Bình; Sơn La; Điện Biên và Lai Châu, là những tỉnh có nhiều tiềm năng cho phát triển du lịch dựa vào cộng đồng như bản sắc văn hóa, phong tục tập quán truyền thống đặc trưng của trên 20 dân tộc, hầu hết là dân tộc thiểu số. Nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú và đa dạng như các hang động, thác nước, suối nước nóng hay các di tịch lịch sử văn hóa thích hợp cho nhiều loại hình du lịch có sự tham gia của cộng đồng.
Thực tế, một số nơi thuộc tiểu vùng Tây Bắc như Bản Lác (huyện Mai Châu); Bản Pom Cọng ở tỉnh Hòa Bình; Bản Dọi; Bản Áng (Sơ La); Bản Mển; Bản phiêng Lơi (Điện Biên); Bản Hon; Bản Vàng Pheo (Lai Châu)… đang triển khai một số hoạt động du lịch cộng đồng, thu hút được khách du lịch trong nước và quốc tế đến thăm. Tuy nhiên, hầu hết các điểm hoạt động đều mang tính tự phát, thiếu năng lực cộng đồng, cùng với sự hiểu biết hạn chế về du lịch và các tác động của nó là rào cản đối với phát triển hiệu quả du lịch cộng đồng. Các sản phẩm du lịch tương đối đơn điệu, giống nhau, như ăn nghỉ tại nhà người dân, giao lưu văn hóa, văn nghệ. Cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ cho du lịch cộng đồng còn hạn chế, các khu vệ sinh cộng cộng chưa đảm bảo, chưa thu hút được khách du lịch đều đặn thường xuyên, số ngày lưu trú của du khách chưa nhiều, doanh thu từ hoạt động kinh doanh du lịch chưa cao. Công tác quản lý hoạt động du lịch, định hướng đầu tư, khai thác chưa có, do đó rất nhiều điểm du lịch cộng đồng đang mất dần tính hấp dẫn đối với du khách, tài nguyên du lịch (cả về tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên nhân văn) đang bị xâm hại và suy thoái nhanh chóng.
Để du lịch cộng đồng trở thành một sản phẩm đặc thù như là một “năng lực cốt lõi” thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội tiểu vùng Tây Bắc thì cần xây dựng và nâng cao nhận thức của cộng đồng người dân trong tham gia phát triển du lịch. Do vậy, việc nghiên cứu, đánh giá nhận thức của người dân tiểu vùng Tây Bắc trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững là cần thiết thực hiện.
1.2. Câu hỏi nghiên cứu
1. Người dân tiểu vùng Tây Bắc đang nhận thức như thế nào về phát triển bền vững?
2. Người dân địa phương mong muốn điều gì từ phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững tại tiểu vùng Tây Bắc?
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Thiết kế nghiên cứu
Để thu thập và phân tích thông tin về nhận thức của người dân tiểu vùng Tây Bắc trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững, nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính thông qua phỏng vấn sâu 20 người dân bản địa tại các điểm du lịch cộng đồng thuộc tiểu vùng Tây Bắc (Bảng 2.1), theo phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên. Các cuộc phỏng vấn được tiến hành tại gia đình nhà riêng của người dân vào các ngày khác nhau, các thành viên tham gia phỏng vấn trao đổi thảo luận theo quan điểm không phải chuẩn bị trước nội dung mà trao đổi theo suy nghĩ và cảm nhận của họ liên quan đến phát triển du lịch cộng đồng theo hướng phát triển bền vững. Toàn bộ thông tin của cuộc phỏng vấn được nhóm nghiên cứu ghi chép lại, thời gian cho mỗi cuộc phỏng vấn giao động từ 45 đến 60 phút, khi các thông tin trao đổi trở nên bão hòa. Kết quả phỏng vấn gồm 2 phần, phần thứ nhất là quan điểm, nhận thức của người dân về phát triển bền vững; phần thứ hai là ghi nhận những mong muốn của người dân trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững tại tiểu vùng Tây Bắc.
Bảng 2.1: Thông tin phỏng vấn sâu
(Nguồn: Tổng hợp của tác giả)
Trong 20 người được phỏng vấn có 11 người là nam giới (chiếm 55%) và nữ giới là 9 người (chiếm 45%). Trong đó, 7 người thuộc tỉnh Hòa Bình; 4 người thuộc tỉnh Sơn La; 5 người thuộc tỉnh Điện Biên và 4 người thuộc tỉnh Lai Châu. Độ tuổi phỏng vấn trung bình từ 25 đến 55 tuổi. Thời gian lấy thông tin phỏng vấn từ tháng 7/2016 đến tháng 10/2016.
2.2. Khu vực nghiên cứu
Khu vực nghiên cứu là 8 điểm du lịch cộng đồng thuộc 4 tỉnh tiểu vùng Tây Bắc, gồm Hòa Bình; Sơn La; Điện Biên và Lai Châu.
Bảng 2.2: Thống kê một số chỉ tiêu thuộc tiểu vùng Tây Bắc
(Nguồn: Niên giám thống kê - Hòa Bình, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, 2015)
Diện tích tự nhiên của vùng là 37.414,8 km2, chiếm 11,3% diện tích cả nước. Tổng số dân tiểu vùng Tây Bắc tính đến năm 2015 là 2.629,3 nghìn người chiếm 2,8% dân số cả nước, trong đó duy nhất tỉnh Sơn La có dân số trung bình trên 1 triệu người. Mật độ dân số bình quân khoảng 90 người/km2, tương ứng khoảng 35,4% mật độ trung bình của cả nước (268 người/km2), là khu vực có mật độ dân số thấp thứ hai cả nước (thấp nhất cả nước là khu vực Tây Nguyên), trong đó tỉnh có mật độ dân số thấp nhất toàn quốc là tỉnh Lai Châu với 44 người/km2, bằng 1/10 so với mật độ dân số của vùng có mật độ dân số cao nhất là Đồng bằng sông Hồng (1.244 người/km2).
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Nghiên cứu trả lời câu hỏi 1: Người dân tiểu vùng Tây Bắc đang nhận thức như thế nào về phát triển bền vững?
- Trong lĩnh vực kinh tế, ở mỗi địa điểm phỏng vấn quan niệm của người dân về phát triển bền vững có những cách trả lời khác nhau, tuy nhiên những người được phỏng vấn đều có quan điểm cho rằng phát triển bền vững là tạo ra thu nhập cao và ổn định hơn, một số cho rằng phát triển bền vững tức là sự tăng lên về số lượng khách du lịch.
Nhiều người cho rằng phát triển bền vững ngoài việc có thu nhập cao hơn thì còn phải đảm bảo về chất lượng cuộc sống tốt hơn.
- Đối với lĩnh vực văn hóa - xã hội, nhiều người cho rằng phát triển bền vững không chỉ tạo ra việc làm, mang lại thu nhập cao hơn mà còn mang lại những chuyển biến về văn hóa - xã hội như vấn đề phúc lợi trong cộng đồng, điều kiện sống tốt hơn, hay phục hồi phát triển các giá trị văn hóa, phong tục tập quán, ngành nghề truyền thống của địa phương.
Ngoài ra, một số người được phỏng vấn cho rằng phát triển là cơ hội để người dân được trò chuyện giao lưu với khách du lịch đến từ các vùng khác nhau, qua đó có thể học hỏi, trao đổi thêm về văn hóa các vùng miền.
- Một số ít người được hỏi đã quan tâm đến vấn đề môi trường trong phát triển bền vững, những quan điểm của họ đưa ra bao gồm vấn đề sói mòn đất canh tác do phá rừng làm nương rẫy hay việc vệ sinh môi trường trong thôn bản.
Một số người được hỏi khách cho rằng phát triển bền vững đã góp phần cải thiện đáng kể vấn đề vệ sinh các khu vực công cộng, nâng cao được ý thức của người dân trong bảo vệ môi trường sống.
3.2. Nghiên cứu trả lời câu hỏi 2: Người dân địa phương mong muốn điều gì từ phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững tại tiểu vùng Tây Bắc?
Sau khi người dân đưa ra những đánh giá nhận định của mình về các tác động tích cực và tiêu cực trong phát triển du lịch cộng đồng, những trao đổi tiếp theo được người dân đưa ra với mong muốn cải thiện và phát triển du lịch cộng đồng tại địa bàn của mình được tốt hơn. Qua trao đổi, nhóm nghiên cưu tổng hợp được bốn nhóm ý kiến khuyến nghị của người dân xoay quanh vấn đề phát triển bền vững, gồm: nhóm các vấn đề về kinh tế; văn hóa - xã hội; môi trường và một số khuyến nghị khác.
3.2.1. Về vấn đề kinh tế
Hầu hết những người dân được hỏi đều có khuyến nghị trong việc tăng giá một số dịch vụ như ăn uống, homestay, những hoạt động này cần được thống nhất giữa các hộ kinh doanh và được niêm yết công khai tránh việc cạnh tranh không bình đẳng.
Có những ý kiên cho rằng để đảm bảo sự công bằng cần có sự điều tiết giữa các hộ kinh doanh trong cộng đồng đối với việc chia sẻ lượng khách đến, tránh tình trạng có hộ khách đến rất đông, không phục vụ hết, trong khi đó có hộ lại rất ít khách.
3.2.2. Về văn hóa - xã hội
Một trong những mối quan tâm lớn đối với người dân bản địa là vấn đề bảo tồn những nét văn hóa, phong tục tập quán truyền thống, chống lại xu hướng thương mại hóa đang diễn ra tại các điểm du lịch cộng đồng.
Một số ý kiến đề xuất trong việc có những cơ chế chính sách để phục hồi lại những ngành nghề truyền thống của người dân bản địa đang bị mai một như nghề đan nát, thêu, dêt thổ cẩm, rèn, làm các đồ thủ công mỹ nghệ…
3.2.3. Về môi trường
Một số người được hỏi cho rằng cần có chính sách để bảo vệ và phục hồi môi trường tự nhiên và xem nó là ưu tiên số một.
Khuyến nghị cần giáo dục cho người dân nhận thức được sự cần thiết phải bảo vệ môi trường tự nhiên để thu hút khách du lịch.
3.2.4. Một số vấn đề khác
Qua kết quả điều tra phỏng vấn, khi đề cập đến có khuyến nghị gì khác nhằm phát triển du lịch cộng đồng tại thôn bản được tốt hơn, người dân đều cho rằng Nhà nước, các cơ quan chức năng cần có những chính sách nhằm tăng thêm nguồn kinh phí để xây dựng cơ sở hạ tầng trong phát triển du lịch cộng đồng.
Hay mở thêm lớp học bồi dưỡng nghiệp vụ về du lịch, giới thiệu về văn hóa truyền thống hay hỗ trợ vốn để tăng gia sản xuất.
4. Trao đổi, thảo luận
Nghiên cứu này đã kiểm tra đánh giá nhận thức của người dân tiểu vùng Tây Bắc trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững, các nhận định đánh giá trong nghiên cứu hoàn toàn dựa trên ý kiến của người dân thông qua các cuộc phỏng vấn sâu. Hai vấn đề nghiên cứu nêu trên sẽ được trao đổi thảo luận dưới đây.
Vấn đề 1: Nhận thức của người dân tiểu vùng Tây Bắc đối với phát triển bền vững
Nghiên cứu không đưa ra một định nghĩa nào về phát triển cho người dân tham khảo, các kết quả thu được hoàn toàn là cảm nhận của người dân, tại mỗi khu vực khác nhau thì những cảm nhận của họ khác nhau về phát triển bền vững. Đa số người dân được hỏi đều có nhận thức về phát triển theo các thành phần là kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường. Trong đó, phần lớn nhận thức của người dân về phát triển là gắn với kinh tế, thể hiện là sự tăng lên về thu nhập, việc làm và chất lượng cuộc sống được nâng cao hơn. Điều này cho thấy thành phần kinh tế vẫn giữ vai trò quan trọng nhất trong nhận thức của người dân.
Vấn đề thứ hai được người dân quan tâm là phát triển văn hóa - xã hội, hầu hết những người được hỏi cho rằng phát triển xã hội đã thúc đẩy việc giao lưu văn hóa gữa các vùng miền khác nhau, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống.
Vấn đề được đề cập ít hơn là môi trường, chủ yếu những người được hỏi đề cập đến môi trường bao gồm giữ gìn bảo tồn, chống sói mòn môi trường rừng và các công tác vệ sinh trong thôn bản.
Vấn đề 2: Người dân địa phương mong muốn điều gì từ phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững tại tiểu vùng Tây Bắc.
Qua tổng hợp những mong muốn và trao đổi của người dân tiểu vùng Tây Bắc trong phát triển du lịch cộng đồng, các ý kiến đưa ra khá tương đồng nhau, xoay quanh 4 vấn đề, bao gồm: lĩnh vực kinh tế; văn hóa - xã hội; bảo vệ môi trường và một số kiến nghị khác, cụ thể:
Trong lĩnh vực kinh tế, những khuyến nghị xuay quanh một số vấn đề như tăng giá các sản phẩm, dịch vụ và có bảng giá được niêm yết rõ ràng tại các hộ kinh doanh, cần có sự chia sẻ quyền lợi trong quá trình kinh doanh du lịch cộng đồng.
Về vấn đề văn hóa - xã hội cần có những cơ chế, chính sách để bảo tồn, phục hồi và phát huy những bản sắc văn hóa, phong tục tập quán, các làng nghề truyền thống của dân tộc. Đối với môi trường cần có sự gìn giữ bảo vệ chung, nâng cao ý thức của người dân trong giữ gìn môi trường sạch đẹp.
Ngoài ra các ý kiến khác đều xoay quanh vấn đề Nhà nước cần đầu tư thêm kinh phí cho xây dựng cơ sở hạ tầng, mở các lớp đào tạo và bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ du lịch cho người dân. Một số ít ý kiến cho rằng trong Bản cần tổ chức các lớp đào tào thêm về các ngành nghề truyền thống đang bị mai một, đặc biệt tập trung vào giới trẻ để họ hiểu và thêm yêu bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc.
5. KẾT LUẬN
Bài viết giải thích nghiên cứu thực nghiệm từ quan điểm, nhận thức của người dân địa phương về phát triển du lịch cộng đồng tại tiểu vùng Tây Bắc theo hướng bền vững. Những đóng góp lý thuyết và thực tiễn của nghiên cứu giải quyết một số vấn đề sau:
Về mặt lý thuyết: nghiên cứu đã trình bày khái quát quan điểm về du lịch cộng đồng, đặc điểm tự nhiên, dân số khu vực nghiên cứu.
Về mặt thực tiễn, nghiên cứu đã tiến hành điều tra phỏng vấn sâu 20 người dân tại tám điểm du lịch cộng đồng tiểu vùng Tây Bắc để giải quyết 2 câu hỏi nghiên cứu là nhận thức của người dân về phát triển bền vững và mong muốn của người dân đối với phát triển du lịch cộng đồng.
Đối với mỗi câu hỏi nghiên cứu đều cho những kết quả khá giống với nhiều nghiên cứu trước đó như mức độ nhận thức của người dân về phát triển bền vững được sắp xếp theo thứ tự ưu tiên là kinh tế, văn hóa – xã hội và sau cùng là môi trường. Một kết quả khá thú vị trong nghiên cứu là niềm tự hào của người dân bản địa về bản sắc văn hóa, phong tục tập quán truyền thống, kiến trúc nhà sàn cũng như các đặc sản, ẩm thực của địa phương… họ cho rằng đây là yếu tố cơ bản thu hút khách du lịch đến với các điểm du lịch cộng đồng tiểu vùng Tây Bắc.
Một số mong muốn, đề xuất của người dân trong phát triển du lịch cộng đồng như cần có sự thống nhất rõ ràng về cách thức kinh doanh và giá cả các dịch vụ; cần có những cơ chế chính sách để bảo tồn và phục hồi những giá trị văn hóa, phong tuc tập quán, ngành nghề truyền thống; hay bổ sung kinh phí cho phát triển cơ sở hạ tầng, bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ cho người dân bản địa trong phát triển du lịch cộng đồng.
Tóm lai, mặc dù nghiên cứu mới chỉ tập trung vào đánh giá nhận thức của người dân trong phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững, nhưng xoay quanh đó cho thấy những vấn đề còn bất cập và vướng mắc của người dân cần tiếp tục nghiên cứu đánh giá để du lịch cộng đồng trở thành năng lực cốt lõi trong phát triển kinh tế địa phương, góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao hơn nhận thức của người dân trong giữ gìn bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống và bảo vệ môi trường sống trong phát triển du lịch cộng đồng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hall, C.M., Jenkins, J. and Kearsley, G. (eds) , 1997. Tourism Planning and Policy in Australia and New Zealand - Cases, Sydney, McGraw-Hill Australia: Issues and Practice.
2. Quốc Hội nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, 2005. Luật Du lịch Việt Nam, Hà Nội: Nhà xuất bản Tổng hợp.
3. Thủ tướng chính phủ, 08/07/2013. Quyết định số 1064/QĐ-TTg, v/v Phê duyệt quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng Trung du và Miền núi phía Bắc đến năm 2020.
4. Tô Duy Hợp, Lương Hồng Quang, 2000. Phát triển cộng đồng, T.1: lý thuyết và vận dụng. NXB. Văn hóa Thông tin.
5. Tổng cục Du lịch Việt Nam, 2014. "Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030".
6. Võ Quế, 2006. Du lịch cộng đồng - Lý thuyết và vận dụng. NXB Khoa học và Kỹ thuật: Hà Nội.